W XIX wieku budynki mieszkalne i gospodarcze budowano z drewnianych bali. Łączono je w rogach na węgieł lub zamek. Dach pokrywano słomą, trzciną lub sitowiem. W części mieszkalnej było z reguły jedno małe okno o niewielkich szybach. Czasami można było spotkać dwa ona. Pomieszczenia były ciemne i niskie. W późniejszych czasach domy budowano również z gliny, którą mieszano z plewami, słomą albo bydlęcą sierścią. Z kolei budownictwo szkieletowe spotykano w budownictwie dworskim, najczęściej w Wielkopolsce i na Pomorzu. Domy powstawały dla służby folwarcznej i czeladzi dworskiej. Stawiane były na życzenie właścicieli wielkich majątków ziemskich (uprawnienia budowlane 2021).
Budynki mieszkalne
Budownictwo szkieletowe charakteryzowało się wykorzystaniem drewnianej konstrukcji szkieletowej ścian. Wypełniało się ją gliną, która mieszana była z plewami, sieczką i trocinami. Powstawał wówczas tzw. mur pruski. Dla zabudowań dworskich charakterystyczne było właśnie budowanie budynków, z których miała korzystać służba dworska. Nazywano je czworakami, sześciorakami lub ośmiorakami. Zależało to od tego, ile mieszkań było w jednym budynku. Było to rozpowszechnione w całej Polsce. Jednak różniły się od siebie techniką wznoszenia i użytymi materiałami budowlanymi. Wszystko zależało od występowania surowca w terenie, np. glina, drewno czy kamień.
Budownictwo chłopskie
Budownictwo chłopskie zaczęło się rozwijać po okresie uwłaszczenia. Na terenach niezabudowanych osiedliło się mnóstwo ludzi i tak powstały kolejne, nowe wsie. Jednak w istniejących już wsiach również wybudowano nowe budynki mieszkalne, gospodarcze oraz inwentarskie. Powstawały one najczęściej z kamienia lub gliny. Zaczęto również wykorzystywać mur pruski, na wzór stylu dworskiego, który występował na zachodzie i północy Polski (program na uprawnienia budowlane). Dachy nadal pokrywano:
– słomą,
– trzciną,
– sitowiem,
– gontem.
Na północy i zachodzie Polski, pod koniec XIX wieku, w większości budowano już z gliny. Glina uważana była za materiał bardziej odporny na ogień niż mur pruski. Z drewna budowano nadal stodoły. Jednak wyjątkiem były okolice, np. Śląsk. Tam zaczęto stawiać szkieletowe konstrukcje stodół. Występowały filary nośne z kamienia, które wypełnione były żerdziami. W efekcie powstawała lekka, ażurowa, przewiewna ściana.
Najuboższe osoby ze wsi budowały nadal domy z gliny, tzw. lepianki. Dach pokrywano słomą. Był to najbardziej popularny typ budownictwa. Można było go spotkać w całej Polsce, a zwłaszcza tam, gdzie występowała odpowiednia glina. Nierzadko budowano domy z gliny i kamieni polnych. Kamienie wykorzystywano do układania wzorów na ścianach zewnętrznych, a także wewnętrznych (program z aktami na uprawnienia budowlane).
Rodzaje budownictwa z gliny
W Polsce występowały w tym okresie dwa rodzaje budownictwa z gliny. Pierwszy z nich miał masywny charakter. Budynki miały ciężkie, stosunkowo grube ściany. Powstawały one na skutek mieszania gliny ze słomą, wrzosem lub innymi dodatkami, których pochodzenie było organiczne. Miało to za zadanie poprawić właściwości izolacyjne ścian, a także zwiększenie odporności na przemarzanie.
Drugi rodzaj opierał się na systemie konstrukcyjnym szkieletowym. Wykorzystywano lekkie ściany, których wnętrze wypełniano wiklinową plecionką lub chrustem. Powstałe ściany nosiły nazwę ścian kosznicowych. Wyklejano je polepą glinianą z obu stron. Ten zabieg miał na celu zwiększyć odporność na ogień. Ten rodzaj wykorzystywano do budowy stodół lub szop, ewentualnie takich budynków, które nie wymagały ocieplenia wewnątrz. Potrzebny był mocny szkielet. Robiono go z kamiennych filarów lub okrąglaków. Ważne było to, żeby szkielet mógł przenieść obciążenia od dachy. Spowodowane to było tym, że lekka ściana osłonowa nie spełniała roli konstrukcyjnej. W cieplejszych rejonach Polski (np. południowo-wschodnia część) ściany osłonowe plecione były wykorzystywane do budowania budynków przeznaczonych dla zwierząt bądź budynków mieszkalnych. Plecionkę znajdowała zastosowania po obu stronach szkieletu. Przestrzeń pomiędzy wypełniano gliną, która była wymieszana z sieczką, igliwiem lub mchem (egzamin ustny na uprawnienia budowlane).
