Pierwsi chrześcijańscy władcy Polski przebudowali sieć grodów. W związku z tym doszło do upadku części osiedli. Niektóre ponownie obwarowano (np. Wiślicę). Włączono je w system obronno-administracyjny Polski (program jednolite akty prawne na egzamin uprawnienia).
Powojenne restauracje
Wiślica, którą założono w okolicy starego grodu, została w krótkim czasie jednym z głównych ośrodków władzy. Jednocześnie tam rozwijała się architektura przedromańska oraz romańska. Tam, gdzie dzisiaj znajduje się kolegiata, można spotkać ślady kościoła św. Mikołaja. Jego obecność sugeruje przynależność Wiślicy w IX wieku do państwa wielkomorawskiego. Można tam również zobaczyć dwa założenia palialne z konchową rotundą, która pochodzi z pierwszej połowy XI wieku. Pod kościołem Najświętszej Maryi Panny znajduje się szczątkowo zachowana kolegiata maryjna z figuralną gipsową płytą posadzkową. Zwana jest ona płytą wiślicką. Kolegiata pochodzi z XII wieku. Do lat 20. naszego stulecia dotrwały fragmenty trójnawowej i dwuwieżowej bazyliki, która powstała w XIII wieku. Romańskie kolegiaty można również zobaczyć w farze w Skalbmierzu. Znajdują się one również w ścianach chóru katedry kieleckiej.
Zgromadzenia zakonne
Pierwsze zgromadzenia zakonne pojawiły się na Kielecczyźnie w połowie XI wieku. Pozostałościami architektonicznymi związanymi z budowlami zakonnymi są fragmenty świątyń z XII wieku, które zachowano w murach istniejących kościołów. Mowa tu o:
– opactwie benedyktyńskim na Świętym Krzyżu, który ufundował Bolesław Krzywousty,
– klasztorze w Miechowie – tam osadzono bożogrobców przez Jaksę Gryfitę w 1166 roku,
– kościele klasztornym w Jędrzejowie – tam sprowadzono cystersów w 1141 roku, wcześniej był to dwuchórowy, emporowy kościół książęcy.
Kościół jędrzejowski zapoczątkował powstawanie jednonawowych świątyń możnowładczych z emporą zachodnią. Idealnym przykładem jest kościół w Kijach, który jest jednocześnie związany z kasztelanią Czechowską. W tym samym czasie powstał kościół joannitów w Zagości, którzy zostali sprowadzeni do Polski w 1166 roku. Odnawianie po wojnach pokazały dwukondygnacjowe elewacje o lizenowych podziałach. Przez to przesunięto datę powstania tego kościoła na koniec XII wieku. Związane było to z widocznymi powiązaniami ze sztuką lombardzką (akty zgodnie z wykazem Izby Inżynierów).
Budownictwo cysterskie
Opactwo cysterskie z Wąchocka jest najcenniejszym zabytkiem architektury z pierwszej połowy XIII wieku. Zbudował je Mistrz Simon. Połączono wówczas tradycyjną transeptową bazylikę z czworobokiem klasztoru, który jest zgodny z cysterską regułą. Rozbudowano go w XVII wieku. Zachowały się tam filary wnętrza kapitularze i refektarza, które dekorowano rzeźbami. Filarowy kapitularz można było zobaczyć również w Jędrzejowie. Budownictwo cysterskie związane było z Lombardią. Dzięki temu zaczęto wykorzystywać skodyfikowane formy architektoniczne oraz pojawiły się elementy architektury gotyckiej jak np. sklepienia krzyżowo-żebrowe.
Budownictwo cysterskie miało też duży wpływ na formy miejskich i wiejskich kościołów. Widać to było przede wszystkim w adaptacji planu świątyni do potrzeb liturgii świeckiej. Przykładami wpływów są:
– kościoły w Tarczku z drugiej połowy XIII wieku oraz w Mokrsku – dzieła cystersów z Jędrzejowa,
– bazylika w Imielinie z pierwszej połowy XIII wieku – wiejska trójnawowa i bezwieżowa bazylika.
Romańskie formy architektoniczne
Długo stosowano romańskie formy architektoniczne. Miało to miejsce przede wszystkim w wiejskich kościołach (testy 2021 uprawnienia). Idealnym przykładem świątyni rotundowej z apsydą jest kamienny kościół w Grzegorzewicach (początek XIV wieku).
Zakony żebracze pojawiły się na Kielecczyźnie w XIII wieku. Dzięki nim pojawiły się wczesnogotyckie rozwiązania kościołów klasztornych. Tam wykorzystywano cegłę na większą niż dotychczas skalę. Jednym z ciekawszych budowli jest wczesnogotycki, długi, prostokątny chór kościoła franciszkańskiego w Nowym Korczynie. Został on wystawiony w 1257 r. z inicjatywy Bolesława Wstydliwego. W czasie panowania Kazimierza Wielkiego dobudowano do niego w XVII wieku szerszą nawę. W podobnej formie wybudowano prezbiterium kościoła dominikańskiego w Opatowcu, a także chór wiejskiego kościółka w Mieronicach Wodzisławskich z drugiej połowy XIII wieku (uprawnienia budowlane 2021).
