Największą liczbą zabytków tworzą budowle pochodzące z XIV wieku. Najbardziej charakterystyczną budowlą jest wiejski kościół parafialny (program na uprawnienia budowlane). Cechami charakterystycznymi są:
– skromność,
– przysadzista bryła,
– brak wież,
– stromy dwuspadowy dach,
– chór: niższy, węższy, zamknięty prosto albo wielobocznie,
– mała zakrystia.
Ściany nie były wysokie. W związku z tym nie potrzebowano przypór. Pojawiały się sklepienia kolebkowe, które zastąpiły stropowe przykrycia wnętrz. Do przykładów zalicza się kościół w:
– Dobrowodzie z połowy XIV w., który został przebudowany i wzbogacony renesansową kamieniarką z początku XVI w.,
– Książu Małym z zachowanymi stropami,
– Nasiechowicach,
– Pałecznicy.
Taki typ kościoła występował również w miastach. Z reguły zachowywano podstawowe cechy. Można to zobaczyć w Chęcinach (przed 1325 r.) czy w Starym Korczynie (połowa XIV wieku). Przypory wprowadzono np. w farze w Bodzentynie czy kolegiacie w Skalbmierzu (cecha charakterystyczna: smukłość bryły). Dzięki temu zabiegowi można skwalifikować je do szkoły krakowskiej (program przygotowujący do uprawnień budowlanych). Różnice między kościołami miejskimi i wiejskimi:
– rozmiar – miejskie są z reguły większe niż wiejskie,
– bogatszy program architektoniczny w miejskich kościołach.
Wiejski kościół parafialny
Kościoły dwunawowe
Pierwsze dwunawowe kościoły powstały z fundacji Kazimierza Wielkiego. Miało to miejsce w połowie XIV wieku. Najważniejszym z nich jest kolegiata Najświętszej Maryi Panny w Wiślicy. Została ona wzniesiona około roku 1350 na miejscu romańskiej budowli. Wykorzystano z niej zachodnią fasadę dwuwieżową. Została ona rozebrana w 1922 roku. Jest to kamienna, trójprzęsłowa hala. Prezbiterium jest wielobocznie zamknięte. Jest ona przykryta trójdzielnym sklepieniem, które zostało zrekonstruowane w XX wieku. Sklepienie podparte jest smukłymi filarami. Pasują one idealnie do przestronnego, jasnego wnętrza. Można tam zobaczyć dekorację rzeźbiarską, która skupia się na zwornikach i portalach. Oprócz tego znajduje się tam również dzwonnica i ceglany wikarial fundowane przez Jana Długosza, które wystawiono po 1460 roku. Jan Długosz był również mecenasem kościoła w Chotlu Czerwonym (program jednolite akty prawne na egzamin uprawnienia).
Dwunawowe rozwiązanie w skromniejszej wersji znalazło swoje zastosowanie również w:
– kościele w Stopnicy z 1362 roku, który rekonstruowano po II wojnie światowej,
– farze szydłowskiej (przebudowanej),
– kolegiacie w Kurzelowie z połowy XIV wieku, którą wzniósł arcybiskup gnieźnieński Jan Bogoria Skotnicki w Kurzelowie,
– kościół w Chybicach z 1362 roku,
– kościół w Szańcu z 1499 roku – dwufilarowy z trójbocznie zamkniętym prezbiterium; związany z gotyckim dworem biskupa włocławskiego Krzesława z Kurozwęk.
Są to przykłady kościołów, które są integralną częścią kościołów dwunawowych w Małopolsce, które mogą osiągnąć w wersji jednosłupowej znaczne rozmiary.
Kościoły XV wieku
W XV wieku z kolei wykorzystywano używane wcześniej rozwiązania. Przykładami są kościoły w:
– Jędrzejowie – I połowa XV wieku,
– Drążni – ok. 1440 rok,
– Sancygniowie – ok. 1400 rok.
Widać jednak skłonność do wysmuklania budowli oraz chęć do ozdabiania fasad. W przypadku kościołów ceglanych objawiało się to w rozczłonkowywaniu szczytów. Idealnym przykładem jest kościół w Przemykowie, który był rozbudowany w I połowie XVI w., a także w kościele z lat 40. XVI w., który znajduje się w Krzcięcicach.
Pod koniec średniowiecza zbudowano klasztory:
– paulinów w Pińczowie z 1436 r.,
– bernardynek w Świętej Katarzynie z 1471 – 1478 r.
Warto wspomnieć o drewnianym kościółku św. Idziego w Zborówku. Jest on zachowany praktycznie w całości, oprócz ściany zachodniej. Jego powstanie datuje się na 1459 rok i w związku z tym jest to najstarsza drewniana budowla, która ma potwierdzoną metrykę. Pokazuje on sposób budowania kościołów w średniowieczu i dwóch kolejnych stuleci (materiały do nauki na egzamin do uprawnień budowlanych). Świadczą o tym:
