Rękojmia za roboty budowlane: Przewodnik dla inwestora od A-Z.

Co to jest rękojmia za roboty budowlane?

Definicja i podstawa prawna rękojmi

Rękojmia za roboty budowlane to forma ustawowej odpowiedzialności wykonawcy wobec inwestora za wady fizyczne lub prawne obiektu budowlanego. Mówiąc prościej: jeśli po zakończeniu budowy coś okaże się nie tak – np. przecieka dach, pękają ściany albo okazuje się, że nieruchomość ma obciążoną hipotekę – inwestor może skorzystać z przepisów o rękojmi i żądać naprawy, obniżki ceny, a w skrajnych przypadkach nawet odstąpić od umowy.

To, co istotne: rękojmia budowlana działa niezależnie od winy wykonawcy, jego wiedzy o istnieniu wady, a także niezależnie od tego, czy szkoda już wystąpiła. Nawet jeśli wykonawca był przekonany, że wszystko zrobił dobrze – i tak odpowiada z tytułu rękojmi za wady wykonanych robót budowlanych, jeśli efekt nie spełnia wymagań określonych w umowie.

Podstawę prawną rękojmi stanowi art. 656 § 1 Kodeksu cywilnego, który odsyła do przepisów o umowie o dzieło, a te z kolei – do przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 556–576 k.c.). Choć brzmi to jak kaskada odniesień, w praktyce oznacza to jedno: inwestor ma pełne prawo egzekwować od wykonawcy usunięcie wady lub inne roszczenia przewidziane przepisami.

Warto dodać, że wykonawca może uwolnić się od odpowiedzialności, jeśli wykaże, że wada powstała z winy inwestora – np. na skutek użycia materiałów dostarczonych przez zamawiającego albo w wyniku ingerencji osób trzecich po odbiorze robót.

Rękojmia za wady fizyczne i prawne

Wada fizyczna występuje, gdy rezultat wykonanych robót:

• nie ma właściwości określonych w umowie (np. dach miał być ocieplony, ale nie jest),
• nie nadaje się do celu, do którego miał służyć (np. budynek przecieka i nie nadaje się do zamieszkania),
• nie odpowiada zapewnieniom wykonawcy (np. zapewniał o zastosowaniu materiałów klasy premium, a użył tańszych zamienników).

Wada prawna z kolei dotyczy sytuacji, gdy z obiektem wiążą się problemy formalne – np. nieruchomość obciążona jest służebnością, której inwestor nie był świadomy, lub budynek powstał z naruszeniem prawa i nie może być legalnie użytkowany.

W obu przypadkach inwestor może skorzystać z uprawnień z tytułu rękojmi – czyli zażądać usunięcia wady, obniżenia ceny, wymiany rzeczy na wolną od wad, a nawet odstąpić od umowy, jeśli wada jest istotna.

Kiedy obowiązuje rękojmia?

Początek i koniec okresu rękojmi

Okres rękojmi na roboty budowlane liczony jest od dnia odbioru obiektu przez inwestora – to właśnie ten moment otwiera inwestorowi drogę do dochodzenia roszczeń.

Zasadniczo:

• dla robót budowlanych (nieruchomości) rękojmia wynosi 5 lat,
• dla prac remontowych i wykończeniowych, do których stosuje się przepisy o dziele, okres rękojmi to 2 lata,
• dla robót o charakterze instalacyjnym, w zależności od zapisów umowy, okres może być krótszy – np. 3 lata, lub wydłużony (nawet do 10 lat, jeśli strony tak postanowią).

Warto zaznaczyć, że upływ tego okresu nie kończy automatycznie odpowiedzialności, jeśli inwestor zdążył zgłosić wadę przed jego upływem. W takim przypadku roszczenie się nie przedawnia – jego dochodzenie jest nadal możliwe, mimo że minęło 5 lat od odbioru.

Czy rękojmia obowiązuje po odbiorze robót?

Tak, i to jest jedna z kluczowych cech rękojmi. To właśnie po odbiorze robót budowlanych inwestor może zacząć egzekwować swoje prawa. Przed odbiorem trudno mówić o „wadzie rzeczy”, ponieważ dzieło jeszcze nie zostało formalnie oddane.

Przykład z życia? Inwestor odbiera nowo wybudowany dom. Po pół roku zauważa pęknięcia na ścianach i wilgoć w piwnicy. Może wówczas – nawet jeśli nie wykrył tych usterek przy odbiorze – zgłosić roszczenie z tytułu rękojmi za wady wykonanego obiektu, pod warunkiem, że przyczyna tkwiła w robocie wykonanej przez wykonawcę.

Czy obowiązuje, jeśli wykonawca nie udzielił gwarancji?

Tak. Rękojmia za roboty budowlane działa z mocy prawa, niezależnie od istnienia gwarancji.

Gwarancja na roboty budowlane to odrębne, dobrowolne zabezpieczenie – może, ale nie musi być udzielona. Gwarancja zwykle trwa krócej (np. 2 lata), może mieć inne zasady (np. wymagać przeglądów okresowych), a wykonawca może określić jej zakres.

Ale brak gwarancji nie wpływa na istnienie rękojmi. Inwestor nadal może dochodzić swoich roszczeń od wykonawców robót budowlanych z tytułu rękojmi – np. żądać usunięcia wady lub obniżenia ceny. Co więcej, rękojmia i gwarancja mogą funkcjonować równolegle, ale nigdy jedna nie wyłącza drugiej.

Czy rękojmia za roboty budowlane jest obowiązkowa?

Krótko mówiąc: tak, rękojmia za roboty budowlane jest obowiązkowa. I to niezależnie od tego, co znajdziemy (lub nie znajdziemy) w treści umowy. Działa z mocy prawa, nie wymaga dodatkowego zapisu, deklaracji ani zgody wykonawcy.

Jeśli doszło do zawarcia umowy o roboty budowlane, a wykonawca przekazał inwestorowi obiekt (choćby częściowo), to rękojmia na roboty budowlane zaczyna obowiązywać automatycznie. Przysługuje inwestorowi z mocy ustawy, nawet jeśli w umowie nie zapisano na ten temat ani słowa.

Czy można ją wyłączyć?

• W relacjach z konsumentem – nie. Przepisy o rękojmi są tu bezwzględnie obowiązujące. Każde wyłączenie lub ograniczenie rękojmi byłoby nieważne z mocy prawa.
• W relacjach między przedsiębiorcami (np. inwestor – deweloper – wykonawca): teoretycznie tak, ale tylko w granicach określonych przez prawo i nie w sposób, który narusza zasady współżycia społecznego.

Rękojmia różni się pod tym względem od gwarancji. Gwarancja na roboty budowlane ma charakter dobrowolny, działa na podstawie oświadczenia gwarancyjnego, może mieć dowolne zasady i okres trwania. Z kolei rękojmia nie zależy od dobrej woli wykonawcy – obowiązuje zawsze, o ile wystąpiła wada i spełniono warunki przewidziane przepisami.

Co obejmuje rękojmia za roboty budowlane?

Zakres ochrony inwestora

Rękojmia za roboty budowlane daje inwestorowi potężne narzędzie prawne do egzekwowania jakości wykonania. Ochrona ta działa niezależnie od tego, czy wykonawca był świadomy istnienia wady, oraz bez względu na to, czy gwarancja została udzielona. Inwestor może dochodzić roszczeń z tytułu rękojmi, jeżeli obiekt:

• nie ma właściwości określonych w umowie lub nie nadaje się do celu, który był dla obu stron oczywisty,
• nie odpowiada zapewnieniom wykonawcy (np. co do jakości materiałów),
• został wydany w stanie niezupełnym.

To oznacza, że nawet drobne, ale trwałe odchylenia od uzgodnionych parametrów technicznych mogą być podstawą do żądania usunięcia wady, obniżenia ceny lub odstąpienia od umowy.

Czy rękojmia obejmuje wszystkie wady?

Nie wszystkie. Rękojmia budowlana obejmuje tylko te wady, które istniały w chwili odbioru obiektu i miały swoje źródło w działaniu lub zaniechaniu wykonawcy. Odpowiedzialność wykonawcy z tytułu rękojmi nie rozciąga się na:

• wady powstałe z winy inwestora (np. na skutek samodzielnych przeróbek czy nieprawidłowego użytkowania),
• wady wynikające z użycia materiałów dostarczonych przez inwestora, jeśli wykonawca wcześniej zgłaszał ich nieprzydatność, a mimo to został zobowiązany do ich użycia.

W przypadku sporu to inwestor musi wykazać istnienie wady, natomiast wykonawca może się bronić, udowadniając, że wada nie wynika z jego działań.

Czy rękojmia obejmuje ukryte wady?

Tak. I to jest jeden z najważniejszych aspektów rękojmi w przypadku robót budowlanych. Wady ukryte, czyli te, których nie dało się wykryć przy odbiorze, również podlegają ochronie z tytułu rękojmi.

Wady ujawnione po czasie

Wady mogą ujawnić się dopiero po kilku miesiącach, a nawet latach od zakończenia robót – np. zawilgocenie ścian, pękające stropy, osiadająca posadzka. Jeśli ich przyczyna tkwiła w błędzie wykonawcy, w złej technologii lub wadliwym montażu, inwestor ma pełne prawo do skorzystania z rękojmi.

Ważne: wykonawca nie może odmówić usunięcia wady tylko dlatego, że nie był jej świadomy w chwili odbioru.

Termin zgłoszenia wad ukrytych

• Okres rękojmi na roboty budowlane wynosi standardowo 5 lat od daty odbioru obiektu przez inwestora.
• Po stwierdzeniu wady, inwestor powinien ją zgłosić niezwłocznie, najlepiej w formie pisemnej.
• Roszczenie o usunięcie wady przedawnia się z upływem roku od jej wykrycia (dla konsumentów nie wcześniej niż po upływie pięciu lat od odbioru).
• W przypadku wad zgłoszonych tuż przed końcem rękojmi, inwestor ma jeszcze 12 miesięcy od wykrycia wady na dochodzenie roszczeń, pod warunkiem że zgłoszenie nastąpiło na czas.

Czy rękojmia obejmuje prace remontowe i wykończeniowe?

Tak – choć z drobnymi różnicami w terminach. Rękojmia na usługi budowlane obejmuje także:

• remonty,
• modernizacje,
• prace wykończeniowe lokali (np. mieszkań, biur, domów).

W tych przypadkach zastosowanie znajdują przepisy o umowie o dzieło, które – zgodnie z art. 638 k.c. – odsyłają do rękojmi przy sprzedaży.

Podstawowe zasady:

• Okres rękojmi za wady budowlane przy remontach i wykończeniach wynosi 2 lata od dnia przekazania obiektu inwestorowi.
• W tym czasie inwestor może zgłosić np. nierówno położone płytki, odpadające tynki, źle zamontowane drzwi czy przeciekające instalacje.
• W razie stwierdzenia wady inwestor może żądać:
  • naprawy lub wymiany elementu,
  • obniżenia ceny,
  • odstąpienia od umowy (jeśli wada jest istotna i nieusuwalna).

Uwaga: jeśli remont lub wykończenie stanowi część większej inwestycji (np. całkowita budowa domu „pod klucz”), wówczas może obowiązywać dłuższy, 5-letni termin rękojmi – zgodnie z przepisami dotyczącymi robót budowlanych.

Czy rękojmia obejmuje również podwykonawców?

Tak – ale odpowiedzialność wobec inwestora ponosi wyłącznie generalny wykonawca, a nie sam podwykonawca.

Wyobraź sobie, że inwestor zawiera umowę o roboty budowlane z firmą X, a ta zatrudnia ekipę Y do wykonania instalacji elektrycznej. Jeśli instalacja okazuje się wadliwa, inwestor nie kontaktuje się z firmą Y – tylko żąda usunięcia wady od firmy X.

Zgodnie z art. 474 Kodeksu cywilnego, wykonawca robót budowlanych odpowiada za działania i zaniechania podwykonawców tak, jak za swoje własne. To oznacza:

• inwestor ma prawo do pełnej ochrony, niezależnie od tego, kto fizycznie wykonywał roboty,
• generalny wykonawca nie może uchylić się od odpowiedzialności, wskazując na błąd podwykonawcy,
• jeśli chce, może później dochodzić swoich roszczeń od podwykonawcy, ale to jego wewnętrzna sprawa – inwestora to nie dotyczy.

Jakie prawa daje rękojmia inwestorowi?

Uprawnienia inwestora z tytułu rękojmi

Rękojmia za roboty budowlane nie jest tylko pustym przepisem w Kodeksie cywilnym – to konkretne narzędzie, które daje inwestorowi cztery podstawowe uprawnienia do egzekwowania jakości wykonanych robót. I co ważne – inwestor może z nich korzystać niezależnie od tego, czy wykonawca udzielił gwarancji, czy nie. Wszystko działa z mocy prawa.

Poniżej znajdziesz omówienie każdego z możliwych roszczeń z tytułu rękojmi za wady budowlane:

1. Żądanie usunięcia wady

To najczęstsze i najbardziej „naturalne” rozwiązanie. Inwestor może żądać od wykonawcy, aby ten usunął stwierdzoną wadę – niezależnie od jej charakteru. W praktyce chodzi np. o:

• poprawienie źle położonych płytek,
• naprawę przeciekającego dachu,
• uzupełnienie brakującej izolacji.

Wykonawca ma obowiązek naprawić usterkę w rozsądnym terminie. Jeśli się ociąga, ignoruje zgłoszenie lub odmówi usunięcia wady, inwestor może sam ją usunąć na jego koszt – i żądać zwrotu wydatków.

2. Obniżenie ceny

Jeśli wada jest niewielka, ale jej naprawa byłaby nieopłacalna albo wykonawca jej nie usuwa mimo zgłoszenia – inwestor ma prawo żądać obniżenia ceny. Kwota obniżki powinna odpowiadać realnej utracie wartości nieruchomości lub jej funkcjonalności.

Przykład: w mieszkaniu za 500 000 zł nie działa wentylacja w łazience – inwestor może żądać np. obniżenia ceny o 5000 zł, o ile wycena tej usterki zostanie rzetelnie uzasadniona.

3. Odstąpienie od umowy

Najdalej idące uprawnienie z tytułu rękojmi. Można z niego skorzystać tylko wtedy, gdy wada ma charakter istotny – czyli taki, który:

• uniemożliwia bezpieczne lub zgodne z przeznaczeniem korzystanie z obiektu,
• odbiera nieruchomości cechy określone w umowie,
• czyni wykonanie robót bezwartościowym.

Oświadczenie o odstąpieniu od umowy powoduje, że strony mają obowiązek zwrócić sobie nawzajem świadczenia – inwestor otrzymuje zwrot zapłaty, a wykonawca – wadliwy obiekt (lub jego część).

4. Wymiana rzeczy na wolną od wad

To uprawnienie najczęściej dotyczy konkretnych elementów budowlanych, które można łatwo zdemontować i zastąpić – np. drzwi, okna, panele, armatura. Jeśli element został dostarczony i zamontowany wadliwy, inwestor może zażądać jego wymiany na nowy.

Wymiana powinna nastąpić w rozsądnym terminie, bez nadmiernych niedogodności dla inwestora i bez kosztów z jego strony.

Czy trzeba udowodnić winę wykonawcy w rękojmi?

Nie. W rękojmi winy się nie udowadnia. To jedna z najważniejszych różnic między rękojmią a odpowiedzialnością kontraktową. Odpowiedzialność wykonawcy z tytułu rękojmi ma charakter obiektywny – wystarczy, że wada istniała w momencie odbioru obiektu lub miała przyczynę w wykonanych pracach.

Inwestor nie musi udowadniać winy, zaniedbania czy złej woli wykonawcy. Wystarczy, że:

• wada istnieje,
• jej przyczyna tkwi w zakresie robót wykonanych przez wykonawcę.

Oczywiście wykonawca może próbować się bronić. Najczęściej w takich przypadkach twierdzi, że:

• wada powstała z winy inwestora (np. przez nieprawidłowe użytkowanie obiektu),
• przyczyna tkwi w materiale dostarczonym przez inwestora,
• inwestor wiedział o wadzie i mimo to odebrał obiekt bez zastrzeżeń – co może w skrajnych przypadkach wyłączyć rękojmię.

Wniosek? Ciężar dowodu spoczywa na wykonawcy, a nie na inwestorze.

Jak długo wykonawca odpowiada za wady?

Ile trwa rękojmia? Różnice w długości: 2, 3, 5, a nawet 10 lat

• Standardowy okres rękojmi za roboty budowlane wynosi 5 lat od dnia odbioru obiektu przez inwestora.
• Dla pracy wykończeniowej lub remontowej (podlegającej umowie o dzieło), rękojmia trwa 2 lata.
• W przypadku niektórych instalacji, drobnych urządzeń lub montażu – może obowiązywać krótszy termin, np. 3 lata (o ile ustalono to w umowie).
• Zdarzają się też sytuacje, w których umowa wydłuża okres rękojmi do 10 lat, zwłaszcza przy inwestycjach infrastrukturalnych lub budynkach o szczególnym znaczeniu (np. szkoły, szpitale, obiekty użyteczności publicznej).

Ważne, by pamiętać, że sam fakt ujawnienia wady pod koniec okresu rękojmi nie wyklucza roszczeń – inwestor ma jeszcze rok od wykrycia wady na ich dochodzenie.

Możliwość skrócenia okresu rękojmi w umowie

• W relacjach między przedsiębiorcami (np. deweloper – wykonawca, inwestor instytucjonalny – firma budowlana) można skrócić lub wydłużyć okres rękojmi w umowie. To częsta praktyka.
• W relacjach z konsumentem (np. osoba fizyczna budująca dom) – skrót rękojmi jest co do zasady niedopuszczalny. Takie zapisy są nieważne, bo przepisy chronią słabszą stronę stosunku prawnego.

W praktyce można spotkać:

• zapisy skracające rękojmię do 2–3 lat przy drobnych usługach budowlanych,
• zapisy wydłużające do 10 lat przy większych inwestycjach (np. hale przemysłowe, obiekty biurowe, centra logistyczne).

Jak zgłosić wady w ramach rękojmi za roboty budowlane?

Zgłoszenie wady w ramach rękojmi za roboty budowlane to pierwszy krok do skutecznego dochodzenia roszczeń wobec wykonawcy. Ale uwaga – tu nie ma miejsca na improwizację. Liczą się dowody, forma i terminy. Z tej sekcji dowiesz się, jak przygotować dokumenty, co powinno zawierać pismo reklamacyjne i jak krok po kroku przejść przez cały proces – zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego.

Jakie dokumenty są potrzebne do zgłoszenia rękojmi?

Aby skutecznie złożyć reklamację w ramach rękojmi inwestora, potrzebujesz odpowiednio przygotowanej dokumentacji. Najlepiej zebrać ją od razu po stwierdzeniu wady:

Niezbędne dokumenty:

• Kopia umowy o roboty budowlane – potwierdzająca, że wykonawca zobowiązał się do oddania przewidzianego w umowie obiektu.
• Dokumentacja zdjęciowa – zdjęcia lub filmy pokazujące wadę, jej skalę i lokalizację.
• Opis wady i okoliczności jej wykrycia – kiedy została zauważona, w jakich warunkach, czy utrudnia korzystanie z obiektu.
• Dowód zapłaty za wykonane roboty – faktura, przelew, pokwitowanie.
• Inne dowody – np. opinia rzeczoznawcy budowlanego, protokół odbioru z zastrzeżeniami, ekspertyza techniczna.
• Ewentualny formularz reklamacyjny, jeśli wykonawca taki udostępnia.

Wszystkie dokumenty warto skopiować i przechowywać – w razie sporu z wykonawcą będą nieocenione.

Jak napisać pismo o wadach z rękojmi?

Pismo zgłaszające wadę w ramach rękojmi powinno być jasne, precyzyjne i formalne. Najlepiej wysłać je listem poleconym z potwierdzeniem odbioru lub e-mailem z potwierdzeniem dostarczenia.

Co powinno zawierać takie pismo?

✅ Nagłówek i dane stron:

• miejscowość i data,
• imię, nazwisko oraz adres inwestora (lub dane firmy),
• dane wykonawcy (nazwa, adres, kontakt),
• numer umowy lub jej data – dla identyfikacji inwestycji.

✅ Treść właściwa:

• opis stwierdzonej wady – dokładnie, np. „nieszczelność w oknie balkonowym na piętrze, wykryta 14 maja 2025 r.”,
• wskazanie żądanego działania: usunięcia wady, wymiany elementu, obniżenia ceny, odstąpienia od umowy,
• powołanie się na przepisy o rękojmi z Kodeksu cywilnego (art. 556–576 oraz art. 656 §1),
• wskazanie terminu na odpowiedź lub realizację – np. „w terminie 14 dni od otrzymania niniejszego pisma”.

✅ Załączniki:

• zdjęcia,
• kopia umowy,
• inne dowody.

✅ Podpis inwestora

Dobrze napisane pismo może zdecydować o tym, czy wykonawca w ogóle zareaguje – dlatego warto przygotować je starannie i z dowodami w ręku.

Zgłoszenie wad – krok po kroku

Poniżej znajdziesz uproszczoną, ale skuteczną ścieżkę działania w przypadku stwierdzenia wady dzieła w ramach robot budowlanych:

Krok 1: Zidentyfikuj wadę i zbierz dowody

• Dokładnie zlokalizuj usterkę.
• Zrób zdjęcia, nagrania, opisz sytuację.
• Jeśli masz wątpliwości – zleć opinię rzeczoznawcy.

Krok 2: Przejrzyj dokumentację

• Sprawdź umowę o roboty budowlane – czy przewiduje konkretne zasady zgłoszeń.
• Oceń, czy wada mieści się w zakresie rękojmi budowlanej – czyli czy istniała (lub jej przyczyna istniała) w chwili odbioru.

Krok 3: Przygotuj pismo zgłoszeniowe

• Wzoruj się na powyższych wskazówkach.
• Załącz wszystkie wymagane dokumenty.

Krok 4: Przekaż zgłoszenie wykonawcy

• Najlepiej: listem poleconym z potwierdzeniem odbioru.
• Alternatywnie: e-mail z potwierdzeniem dostarczenia.
• Zachowaj dowód nadania i kopię zgłoszenia.

Krok 5: Czekaj na odpowiedź wykonawcy

• Wykonawca powinien odpowiedzieć w „rozsądnym terminie” – zwyczajowo przyjmuje się 14 dni.
• Brak reakcji nie wyklucza dalszych działań – możesz zlecić naprawę samodzielnie i obciążyć go kosztami.

Terminy na zgłoszenie roszczeń

Terminy mają kluczowe znaczenie. Nawet najlepiej napisane zgłoszenie nic nie da, jeśli zostanie złożone po czasie.

Okres rękojmi:

• 5 lat od dnia odbioru obiektu – w przypadku budynków (rękojmia za roboty budowlane).
• 2 lata – dla prac remontowych i wykończeniowych (rękojmia na usługi budowlane).

Zgłoszenie wady:

• Wada powinna być zgłoszona niezwłocznie po jej ujawnieniu.
• W przypadku inwestora-przedsiębiorcy – opóźnienie w zgłoszeniu może prowadzić do utraty uprawnień.

Dochód roszczeń:

• Po zgłoszeniu, inwestor ma rok od wykrycia wady na wystąpienie z roszczeniem, nawet jeśli wada ujawni się tuż przed końcem okresu rękojmi.

Wyjątek dla konsumenta:

• Konsument nie ma obowiązku bieżącej kontroli technicznej.
• Przepisy są bardziej elastyczne – jednak nie należy zwlekać ze zgłoszeniem, aby nie utrudniać dochodzenia roszczeń.

Co zrobić, gdy wykonawca nie chce usunąć wad?

W teorii wygląda to prosto: inwestor stwierdza wadę, zgłasza ją wykonawcy, a ten naprawia, co trzeba – zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego i zasadą odpowiedzialności z tytułu rękojmi. Ale praktyka? Często bywa inna. Wykonawca nie odpowiada, zwleka albo otwarcie odrzuca reklamację. Co wtedy? Spokojnie – prawo stoi po stronie inwestora, a Ty masz do dyspozycji konkretne narzędzia.

Gdy wykonawca nie uznaje reklamacji

Jeśli wykonawca ignoruje zgłoszenie, nie odpowiada lub wręcz odmawia usunięcia wady, inwestor powinien działać stanowczo – ale zgodnie z procedurą.

1. Ponowne wezwanie do usunięcia wady

• Sporządź kolejne wezwanie na piśmie – najlepiej listem poleconym z potwierdzeniem odbioru.
• Wskaż dokładnie, czego żądasz (usunięcia wady, obniżenia ceny, wymiany elementu lub odstąpienia od umowy).
• Powołaj się na rękojmię za roboty budowlane – art. 556 i n. k.c. oraz art. 656 k.c. – i wyznacz termin (np. 7 lub 14 dni) na realizację.
• Załącz dokumentację: zdjęcia, kopię wcześniejszego pisma, umowę o roboty budowlane.

To tzw. wezwanie ponawiające, które warto mieć w aktach na wypadek sporu sądowego.

2. Skorzystanie z innych uprawnień z rękojmi

Jeśli wykonawca nadal milczy lub odrzuca odpowiedzialność, inwestor może – bez zgody wykonawcy – przejść do kolejnych kroków:

• Żądać obniżenia ceny – jeśli wada nie uniemożliwia użytkowania, ale obniża wartość obiektu.
• Odstąpić od umowy – jeśli wada jest istotna i sprawia, że cel umowy nie został osiągnięty (np. dach przecieka, strop się ugina).
• Dochodzenie odszkodowania – jeśli wada doprowadziła do szkody majątkowej (np. zalanie pomieszczeń, awaria instalacji), inwestor może żądać zwrotu kosztów na podstawie art. 471 k.c.

Pamiętaj – wszystkie te działania wynikają z mocy prawa, czyli niezależnie od tego, co o sprawie sądzi wykonawca.

Jak dochodzić swoich praw z tytułu rękojmi za roboty budowlane?

Nie zawsze wystarczy wysłać zgłoszenie i czekać na cud. W praktyce zdarza się, że wykonawca ignoruje reklamację, kwestionuje istnienie wady albo przeciąga sprawę w nieskończoność. Co wtedy? Prawo budowlane, a dokładniej przepisy Kodeksu cywilnego o rękojmi, dają inwestorowi konkretne narzędzia – trzeba tylko wiedzieć, jak z nich skorzystać skutecznie.

Jak skutecznie egzekwować roszczenia z rękojmi?

Jeśli chcesz odzyskać pieniądze, uzyskać naprawę albo obniżkę ceny – musisz działać metodycznie. Poniżej konkretne kroki:

1. Zbierz dokumentację

Podstawa to udokumentowanie wady i wszystkich wcześniejszych ustaleń z wykonawcą. Przydadzą się:

• umowa o roboty budowlane,
• protokoły odbioru,
• opis wady,
• zdjęcia, filmy,
• ekspertyza techniczna (jeśli masz),
• korespondencja z wykonawcą.

2. Zgłoś reklamację na piśmie

• Powołaj się na rękojmię (art. 556–576 i 638 §1 k.c. w zw. z art. 656 k.c.).
• Opisz wadę i wskaż swoje żądanie: naprawa, wymiana, obniżenie ceny lub odstąpienie od umowy.
• Wyznacz termin na reakcję (np. 7–14 dni).
• Wyślij listem poleconym za potwierdzeniem odbioru albo e-mailem z potwierdzeniem dostarczenia.

3. Działaj dalej, jeśli brak reakcji

Jeśli wykonawca nie reaguje lub odmawia – możesz zlecić naprawę na jego koszt, obniżyć wynagrodzenie albo odstąpić od umowy (w przypadku wad istotnych). Szczegóły znajdziesz w sekcji o egzekwowaniu rękojmi.

Dochodzenie roszczeń z rękojmi przed sądem

Jeśli wykonawca dalej gra na zwłokę lub kategorycznie odmawia uznania odpowiedzialności, pozostaje droga sądowa. Choć nikt nie lubi sporów w sądzie – warto wiedzieć, jak się przygotować.

🔹 1. Przygotuj pozew i dowody

W pozwie musisz jasno określić:

• czego się domagasz (np. zwrotu kosztów naprawy, obniżenia ceny, odszkodowania),
• jakie wady stwierdzono (ze szczegółami),
• jaka jest wartość przedmiotu sporu.

Do pozwu dołącz:

• kopię umowy o roboty budowlane,
• protokoły odbioru,
• pisemne zgłoszenia wad,
• zdjęcia, ekspertyzy,
• korespondencję z wykonawcą.

🔹 2. Wskazanie podstawy prawnej

Powołaj się na przepisy o rękojmi przy sprzedaży, stosowane odpowiednio do umowy o dzieło i robót budowlanych (art. 556–576 k.c. w zw. z art. 638 i 656 k.c.).

🔹 3. Biegły sądowy – klucz do sukcesu

Sąd zazwyczaj powołuje biegłego, który oceni:

• czy wada istnieje,
• co ją spowodowało,
• jaki jest koszt jej usunięcia.

Dlatego ważna jest pełna dokumentacja i ewentualna prywatna ekspertyza – mogą przekonać sąd lub przyspieszyć postępowanie.

🔹 4. Terminy dochodzenia roszczeń

• Podstawowy okres rękojmi na roboty budowlane to 5 lat od odbioru obiektu.
• Po ujawnieniu się wady masz rok na wytoczenie powództwa, nawet jeśli wada pojawi się tuż przed upływem rękojmi.
• Dla robót remontowych – okres rękojmi to zazwyczaj 2 lata.

Najczęstsze błędy inwestorów przy korzystaniu z rękojmi

Z pozoru sprawa może wydawać się oczywista, ale wielu inwestorów popełnia błędy, które mogą kosztować ich utracone prawa albo przegraną w sądzie. Oto najczęstsze potknięcia:

❌ Brak pisemnej dokumentacji

Zgłaszanie wad telefonicznie, ustnie lub „na słowo” to prosta droga do problemów. Bez dowodu zgłoszenia trudno udowodnić, że rękojmia została w ogóle uruchomiona.

❌ Zbyt późne zgłoszenie

Zgłoszenie wady po kilku miesiącach od jej stwierdzenia – bez wyjaśnienia – może być uznane za spóźnione. Roszczenie o usunięcie wady przedawnia się z upływem roku od stwierdzenia wady.

❌ Nieprecyzyjne pismo reklamacyjne

Zamiast „coś się zepsuło” – konkrety. Co? Gdzie? Od kiedy? Jakie żądanie? Pismo bez tych elementów może zostać zignorowane.

❌ Brak ekspertyzy lub zdjęć

Zdjęcie pękniętej ściany czy przeciekającego dachu – to dowód. Ekspertyza rzeczoznawcy budowlanego? Jeszcze lepiej. Brak dokumentacji to problem w sądzie.

❌ Złe zapisy w umowie

Brak kar umownych, procedur zgłaszania wad czy terminów – to najczęstsze błędy w umowie o roboty budowlane. A potem zostajesz sam z problemem.

❌ Brak działania po odmowie wykonawcy

Wielu inwestorów zatrzymuje się na etapie odmowy. A prawo daje Ci więcej: możesz naprawić szkodę sam i domagać się zwrotu kosztów albo wystąpić do sądu.

Szczególne przypadki rękojmi za roboty budowlane

Rękojmia za roboty budowlane to instytucja prawa cywilnego, która działa podobnie niezależnie od rodzaju inwestycji – czy to dom jednorodzinny budowany przez prywatną osobę, czy ogromny kompleks realizowany przez dewelopera. Ale diabeł jak zwykle tkwi w szczegółach. Zarówno status inwestora, jak i sposób odbioru robót budowlanych mają znaczenie dla skuteczności i zakresu ochrony, jaką daje rękojmia.

Czy inwestor prywatny ma takie same prawa jak deweloper?

Nie – i to bardzo ważna informacja. Przepisy Kodeksu cywilnego oraz ustawy o prawach konsumenta przyznają inwestorowi prywatnemu (konsumentowi) zdecydowanie silniejszą ochronę niż deweloperowi, który jako przedsiębiorca traktowany jest jak równorzędna strona umowy.

🔹 Inwestor prywatny – czyli konsument:

• Nie można ograniczyć ani wyłączyć rękojmi w umowie – wszelkie zapisy próbujące to zrobić są z mocy prawa nieważne (art. 558 § 1 k.c.).
• Nie musi udowadniać, że wada istniała w chwili odbioru – domniemywa się, że tak właśnie było.
• Może dochodzić roszczeń nawet po upływie okresu rękojmi, jeśli wada została zgłoszona w ostatnich dniach – wtedy ma jeszcze rok na dochodzenie roszczenia.

Przykład:
Jeśli prywatny inwestor zgłosił wadę 4 lata i 11 miesięcy po odbiorze, to nawet po zakończeniu 5-letniego okresu rękojmi ma jeszcze rok, by pójść z tym do sądu.

🔹 Deweloper – czyli przedsiębiorca:

• Może umownie ograniczyć rękojmię, np. skrócić jej czas trwania (często do 2–3 lat).
• Musi udowodnić, że wada istniała w chwili odbioru, jeśli wykonawca kwestionuje jej źródło.
• Traci uprawnienia, jeśli nie zgłosił wady w terminie lub ją zaakceptował – np. podpisując protokół odbioru bez zastrzeżeń.

Przykład:
Deweloper odbiera budynek z rysami na elewacji, ale nie wpisuje uwag do protokołu. Po 3 miesiącach chce dochodzić roszczeń – wykonawca może skutecznie się bronić, wskazując na akceptację wady w chwili odbioru.

Kiedy inwestor traci prawa z rękojmi?

Mimo że rękojmia budowlana daje silną ochronę, to jednak nie działa bez końca i nie w każdej sytuacji. Poniżej kluczowe przypadki, w których inwestor traci możliwość dochodzenia roszczeń z tytułu rękojmi:

1. Przekroczenie terminów

• 5 lat od odbioru obiektu – to standardowy okres rękojmi na roboty budowlane. Po jego upływie roszczenia wygasają (chyba że wcześniej została zgłoszona wada).
• 2 lata dla prac remontowych lub wykończeniowych (umowa o dzieło).
• 1 rok od stwierdzenia wady – inwestor ma rok od wykrycia wady na zgłoszenie roszczenia (np. żądanie usunięcia wady, obniżenia ceny, odstąpienie od umowy), ale tylko wtedy, gdy zgłoszenie nastąpiło jeszcze w okresie rękojmi.

2. Akceptacja widocznych wad przy odbiorze

• Jeśli inwestor wiedział o wadzie (np. była widoczna) i nie zgłosił jej w protokole odbioru, traci prawo do reklamacji.
• Podpisanie protokołu bez zastrzeżeń w obecności oczywistej wady (np. odpadający tynk, pęknięcia, przecieki) może być uznane za akceptację stanu rzeczy.

3. Wada powstała z winy inwestora

• Jeśli wada powstała wskutek nieprawidłowego użytkowania obiektu lub materiałów dostarczonych przez inwestora, wykonawca może skutecznie uchylić się od odpowiedzialności.
• Przykład: inwestor sam montuje okna, które potem przeciekają – rękojmia nie zadziała, bo wykonawca nie odpowiada za cudze błędy.

4. Brak udokumentowania wady

• Rękojmia za wady budowlane wymaga udowodnienia istnienia i charakteru wady. Jeśli inwestor nie ma zdjęć, protokołów, korespondencji, opinii rzeczoznawcy – może przegrać spór.
• Sąd nie uzna „słowa przeciwko słowu” – dowody są kluczowe, zwłaszcza gdy wykonawca zaprzecza istnieniu wady.

Rękojmia a gwarancja na roboty budowlane

W świecie budownictwa — zarówno w relacjach między deweloperem a wykonawcą, jak i między inwestorem prywatnym a ekipą remontową — dwa pojęcia przewijają się niemal zawsze: rękojmia i gwarancja. Choć często używa się ich zamiennie, to w rzeczywistości to dwa zupełnie różne mechanizmy ochrony praw inwestora. Każdy działa na innych zasadach, ma inny zakres odpowiedzialności i inne konsekwencje prawne.

Rękojmia a gwarancja – różnice i zależności

Rękojmia za roboty budowlane to ochrona wynikająca wprost z przepisów Kodeksu cywilnego. Działa automatycznie — nie trzeba jej zapisywać w umowie, nie trzeba o nią prosić. Przysługuje każdemu inwestorowi z mocy prawa i dotyczy zarówno wad fizycznych, jak i wad prawnych obiektu.

Z kolei gwarancja na roboty budowlane to dodatkowe, dobrowolne zobowiązanie wykonawcy lub dewelopera. Jej warunki są ustalane indywidualnie i muszą być określone w umowie lub osobnym dokumencie gwarancyjnym. Obejmuje to, co zostanie w niej zapisane — ani mniej, ani więcej.

Porównanie podstawowych cech:

Ważne: Rękojmia obowiązuje zawsze, nawet jeśli wykonawca nie udzielił gwarancji lub ta już wygasła. To tzw. ochrona „z urzędu”.

Co jest lepsze – rękojmia czy gwarancja dewelopera?

To zależy od sytuacji — ale w zdecydowanej większości przypadków rękojmia jest bezpieczniejszym i silniejszym narzędziem ochrony inwestora.

Zalety rękojmi:

• Działa automatycznie — bez zapisów w umowie.
• Ma szerszy zakres — obejmuje cały obiekt, a nie tylko wybrane elementy.
• Nie da się jej wyłączyć ani ograniczyć w umowie z konsumentem.
• Nie wymaga winy wykonawcy — wystarczy sama wada.

Gwarancja dewelopera — kiedy może się opłacać?

• Gdy obejmuje dłuższy okres niż rękojmia.
• Gdy gwarant deklaruje szybszy czas reakcji lub naprawy.
• Gdy gwarancja obejmuje konkretne elementy (np. windę, dach, okna) z dodatkowymi benefitami.

Przykład z praktyki:
Deweloper daje 3-letnią gwarancję na stolarkę okienną, ale rękojmia trwa 5 lat. Jeśli wada okien ujawni się po 3,5 roku — inwestor nie może już skorzystać z gwarancji, ale nadal ma prawo do rękojmi za wady budowlane.

Czy można korzystać z rękojmi i gwarancji równocześnie?

Nie — nie można równolegle dochodzić roszczeń z rękojmi i gwarancji w odniesieniu do tej samej wady.

Zgodnie z art. 579 § 1 Kodeksu cywilnego:

„Jeżeli sprzedawca (wykonawca) udzielił gwarancji, kupujący (inwestor) może wykonywać uprawnienia z rękojmi niezależnie od uprawnień wynikających z gwarancji. Jednak jeżeli skorzystał z jednego z tych uprawnień, nie może równocześnie korzystać z drugiego w odniesieniu do tej samej wady.”

Co to oznacza w praktyce?

• Inwestor musi wybrać – rękojmia czy gwarancja.
• Jeśli wybierze gwarancję i reklamacja zostanie odrzucona – może wrócić do rękojmi, o ile nie upłynął termin.
• Czas trwania procedury gwarancyjnej zawiesza bieg terminu rękojmi – czyli zegar rękojmi na chwilę się zatrzymuje.

Przykład:
Inwestor zgłasza wadę w ramach gwarancji na 4,5 roku po odbiorze obiektu. Gwarant odrzuca reklamację po 2 miesiącach. Inwestor ma jeszcze czas, by powołać się na rękojmię, ponieważ 5-letni termin zostaje „zatrzymany” na czas rozpatrywania reklamacji.

Podsumowanie: rękojmia i gwarancja w budownictwie – co warto wiedzieć?

• Rękojmia to obowiązkowa ochrona ustawowa – silna, bezwarunkowa i trwała.
• Gwarancja to dobrowolny bonus – może być atrakcyjna, ale jej skuteczność zależy od treści dokumentu.
• Najlepiej traktować gwarancję jako uzupełnienie rękojmi, a nie jej zamiennik.
• Inwestor musi wybrać jedną drogę – nie można jednocześnie korzystać z rękojmi i gwarancji w odniesieniu do tej samej wady.

Jeśli chcesz mieć pełną ochronę, warto egzekwować swoje prawa najpierw z tytułu rękojmi – szczególnie jeśli jesteś inwestorem prywatnym. A gwarancję potraktować jako dodatkowe zabezpieczenie.

Praktyczne aspekty i wskazówki

Z teorii do praktyki – to właśnie tu rozstrzyga się, czy rękojmia za roboty budowlane i gwarancja będą skutecznie chronić inwestora. Nawet najlepsze przepisy nie pomogą, jeśli nie zadbasz o odpowiednie zapisy w umowie, nie zbierzesz dokumentacji lub dasz się zaskoczyć w kluczowym momencie realizacji inwestycji. Poniżej znajdziesz konkretne wskazówki i przykłady z placu boju.

Jak zabezpieczyć swoje prawa w umowie o roboty budowlane?

Umowa o roboty budowlane to Twoje podstawowe zabezpieczenie – im lepiej ją przygotujesz, tym większa szansa, że unikniesz kłopotów z fuszerką, opóźnieniami czy brakiem reakcji wykonawcy.

Oto, co warto w niej zawrzeć, żeby spać spokojnie:

• Kary umowne – wpisz kary za spóźnienia, źle wykonaną pracę albo brak reakcji na reklamację. Ustal, ile wynoszą i kiedy się je nalicza – np. 200 zł za każdy dzień opóźnienia.
• Kaucja gwarancyjna (czyli zatrzymana część zapłaty) – zatrzymaj 5–10% wynagrodzenia wykonawcy do czasu, aż wszystkie usterki zostaną usunięte albo minie okres rękojmi. To zmotywuje go, żeby nie zostawił Cię z problemem.
• Naprawa na koszt wykonawcy – dodaj zapis, że jeśli wykonawca nie zareaguje w terminie, możesz zlecić poprawki innej firmie, a koszty potrącisz z jego wynagrodzenia.
• Dokładna procedura reklamacji – określ, jak zgłaszasz wady (najlepiej pisemnie), ile czasu ma wykonawca na odpowiedź i jak ma wyglądać cała procedura.
• Gwarancja – ustal, na co dokładnie wykonawca daje gwarancję, na jak długo (np. 3 lata) i co obejmuje (np. okna, instalacje, dach).
• Prawo do odstąpienia od umowy – zapisz, że jeśli wykonawca poważnie zawali (np. nie dotrzymuje terminów albo robota jest kiepska), możesz zerwać umowę i nie zapłacić za wadliwe prace.
• Sąd do rozstrzygania sporów – najlepiej, żeby sprawy trafiały do sądu w Twojej miejscowości, a nie np. w mieście wykonawcy.

Jak negocjować zapisy dotyczące rękojmi i gwarancji?

W negocjacjach nie chodzi tylko o cenę. Dobre zapisy dotyczące rękojmi i gwarancji mogą uratować Ci dziesiątki tysięcy złotych.

Przykładowe zapisy chroniące inwestora:

• „W przypadku stwierdzenia wad w okresie rękojmi, wykonawca zobowiązuje się do ich usunięcia w terminie 14 dni od dnia zgłoszenia.”
• „Jeżeli wykonawca nie usunie wad w wyznaczonym terminie, inwestor może zlecić ich naprawę osobie trzeciej na koszt i ryzyko wykonawcy.”
• „Część wynagrodzenia w wysokości 5% zostaje zatrzymana do czasu zakończenia okresu rękojmi i usunięcia wszystkich ujawnionych wad.”
• „Wykonawca udziela gwarancji jakości na wszystkie roboty budowlane na okres 36 miesięcy.”
• „Zgłoszenia wad dokonywane są wyłącznie w formie pisemnej pod rygorem nieważności.”

Wskazówka: Ustal z góry także formę protokołów odbioru, harmonogram kontroli oraz sankcje za brak reakcji wykonawcy. Im więcej jasnych zapisów, tym mniej miejsca na spory.

Przypadki robót budowlanych – przykłady z praktyki

Przykład 1 – Wada istotna: nieszczelny dach

Inwestor odebrał nowy dom. Po pierwszym deszczu okazało się, że dach przecieka. Wykonawca odmówił naprawy. Inwestor skorzystał z klauzuli wykonania zastępczego, naprawił dach z pomocą innej firmy i wystąpił o zwrot kosztów z tytułu rękojmi.

Przykład 2 – Wada nieistotna: krzywe tynki

Po odbiorze mieszkania zauważono nierówności tynków. Zgłoszenie wady trafiło do wykonawcy, który usunął usterkę w ciągu tygodnia. Rękojmia zadziałała szybko i skutecznie.

Przykład 3 – Brak reakcji na zgłoszenie

W przypadku braku odpowiedzi wykonawcy na pisemne zgłoszenie wad, inwestor zrealizował naprawę na podstawie zapisów umowy i potrącił koszty z ostatniej transzy wynagrodzenia.

Przykład 4 – Gwarancja tylko na wybrane elementy

W umowie przewidziano 3-letnią gwarancję na okna i drzwi. Po ujawnieniu się wady tynków inwestor musiał sięgnąć po rękojmię, bo gwarancja ich nie obejmowała.

Odpowiedzialność z tytułu rękojmi w praktyce

Rękojmia za roboty budowlane to nie tylko teoria – to konkretne obowiązki wykonawcy i realne narzędzia dla inwestora.

Najważniejsze zasady:

• Wykonawca odpowiada za wszelkie wady fizyczne i prawne, nawet jeśli nie były widoczne przy odbiorze i nawet jeśli nie ponosi winy.
• Inwestor musi udowodnić istnienie wady – zdjęcia, ekspertyzy, protokoły sądowe to podstawa skutecznego dochodzenia roszczeń.
• Wady istotne mogą być podstawą do odstąpienia od umowy.
• Wady nieistotne – to podstawa do żądania naprawy, wymiany elementu albo obniżenia ceny.
• Rękojmia obejmuje również szkody wynikowe – np. zniszczone wyposażenie wnętrza przez przeciekający dach (tzw. negatywny interes umowny).

Ważne: W razie sporu sądowego największe znaczenie ma dokumentacja – protokoły odbioru, zgłoszenia wad, zdjęcia, e-maile i opinie techniczne.

Podsumowanie – najważniejsze informacje dla inwestora

Budowa to ogromne przedsięwzięcie – kosztowne, czasochłonne i pełne pułapek. Dlatego warto znać swoje prawa, obowiązki i narzędzia, które pomogą Ci skutecznie dochodzić swoich racji. Jednym z najważniejszych z nich jest rękojmia za roboty budowlane, która chroni Cię, gdy w inwestycji pojawią się wady. Oto esencja, którą każdy inwestor powinien znać.

Najważniejsze prawa i obowiązki inwestora

Prawa z tytułu rękojmi:

• Żądanie usunięcia wady – wykonawca ma obowiązek naprawić usterkę w rozsądnym czasie.
• Wymiana na rzecz wolną od wad – jeśli naprawa jest niemożliwa lub zbyt kosztowna.
• Obniżenie ceny – gdy wada nie zostanie usunięta.
• Odstąpienie od umowy – przy poważnych wadach, które uniemożliwiają normalne użytkowanie obiektu.
• Naprawienie szkody – jeśli wada wyrządziła Ci dodatkowe straty.
• Zgłoszenie wady po odbiorze – rękojmia zaczyna działać dopiero po formalnym odbiorze obiektu.

Obowiązki inwestora:

• Zorganizowanie terenu budowy i przekazanie projektu.
• Odbiór obiektu i zapłata umówionej kwoty – zgodnie z zapisami umowy o roboty budowlane.
• Zgłoszenie wady niezwłocznie po jej stwierdzeniu – zwłaszcza między przedsiębiorcami zwłoka może pozbawić Cię ochrony.
• Dokumentowanie każdej wady – zdjęcia, protokoły, e-maile.
• Przestrzeganie procedur z umowy – np. forma pisemna reklamacji czy terminy reakcji.

Praktyczna checklista inwestora

Zanim podpiszesz umowę:

• Sprawdź wykonawcę – opinie, realizacje, referencje.
• Wpisz do umowy kluczowe zapisy:
  • okres rękojmi (minimum 5 lat dla budynków),
  • szczegółowe zasady zgłaszania usterek,
  • kary umowne za opóźnienia i brak reakcji,
  • kaucję gwarancyjną (np. 5% wynagrodzenia).

W trakcie prac:

• Monitoruj postęp robót.
• Rób zdjęcia, prowadź dziennik budowy.
• Sporządzaj protokoły przy odbiorze częściowym i końcowym.

Po odbiorze:

• Dokładnie sprawdź budynek – najlepiej z fachowcem.
• Zgłoś każdą usterkę pisemnie – najlepiej listem poleconym lub e-mailem z potwierdzeniem.
• Zachowuj całą korespondencję z wykonawcą.

Gdy wykonawca nie reaguje:

• Ponownie wezwij do usunięcia wady – daj rozsądny termin.
• Skorzystaj z uprawnień: naprawa, obniżka ceny, odstąpienie od umowy.
• Rozważ naprawę przez inną firmę na koszt wykonawcy (tzw. wykonanie zastępcze).
• Jeśli to nie pomoże – przygotuj dokumentację i idź do sądu.

Wskazówki praktyczne na koniec

• Dokumentuj wszystko – lepiej mieć za dużo zdjęć i maili niż za mało dowodów.
• Nie zwlekaj z reakcją – im szybciej zgłosisz wadę, tym lepiej dla Ciebie.
• W umowie określ jasno, kto za co odpowiada, jak i kiedy.
• W razie wątpliwości – skonsultuj się z prawnikiem od prawa budowlanego. Lepiej zapobiegać niż leczyć.

Polecamy również artykuł: Na czym polega generalne wykonawstwo inwestycji budowlanych?