W Chęcinach czy Nowym Korczynie coraz chętniej budowano kamienice, a lokalizowano je z reguły na rynku i okolicach. Ciekawym i oryginalnym przykładem domu murowanego jest kamienica w Chęcinach, tzw. Niemczówka. Jest to dom zamożnego mieszczanina z XVI wieku. Sień jest sklepiona na osi, a izba reprezentacyjna jest przykryta w tylnym trakcie stropem. W Nowym Korczynie znajduje się kamienica z XVI wieku, tzw. Dom Długosza. W Wiślicy znajduje się Kamienica Różańcowa. Jest ona z XVII wieku. Lata temu na porządku dziennym było budowanie domów podcieniowych. W Kielcach przy rynku stoją dwie kamienice z XVIII wieku, a przy rynku w Pińczowie znajdują się piwnice, które wysuwają się przed linię aktualnej zabudowy (nauka do uprawnień budowlanych).
Kamienice
Najprawdopodobniej na początku XIX wieku powstał typ murowanego, parterowego domu kalenicowego. Cechą charakterystyczną w tym budownictwie jest szeroka przejazdowa sień na osi. Budowano tak ze względu na to, że większość utrzymywała się z uprawy roli. Ostatnim przykładem takiej zabudowy był zespół stodół, który znajdował się w północnej części placu Żeromskiego w Chęcinach. W Daleszycach z kolei jest do dzisiaj zespół starej zabudowy z drewna o charakterze zagrodowym. W XIX wieku budowano na wąskich działkach, m.in. wokół rynku drewniane domki szczytowe z budynkami gospodarczymi. Powstało ich kilkadziesiąt.
Wyjątkowy zespół starej drewnianej zabudowy o charakterze zagrodowym zachował się do dzisiaj w Daleszycach, gdzie w XIX w. wzniesiono na wąskich działkach, także wokół rynku, kilkadziesiąt drewnianych szczytowych domów z budynkami gospodarczymi.
Historia rozwoju osad miejskich jest dzisiaj bardziej znana niż wiejskich. Z tego powodu nie da się dokładnie scharakteryzować układów najstarszych wsi. Warto wiedzieć o tym, że już w XII wieku powstało dużo miejscowości w okolicach Wiślicy czy zalesionym rejonie Jędrzejowa.
Osadnictwo puszczańskie
Osadnictwo puszczańskie rozwinęło się na przełomie XVIII i XIX wieku na terenach, gdzie ponad 200 lat temu rozciągały się wokół Puszczy Świętokrzyskiej jeszcze lasy (program uprawnienia budowlane).
Tym, co pozostało po osadach puszczańskich, są regularne lub rzędowe ulice na wsiach. Są one liczne w rejonie Kielc i Kielecczyzny. Są to pozostałości z okresu, kiedy oczynszowano włościan i następnie uwłaszczono. Wówczas całe osady były przenoszone w inne miejsce. Wsie wielodrożne występują w okolicy lessowego pasu nadwiślańskiego, a przy samej Wiśle są to wsie ulicowe. W przypadku miejsc, gdzie jest bogata rzeźba terenu (jak np. w Górach Świętokrzyskich czy pasie wzniesień w okolicach Miechowa), charakterystyczne są wsie, gdzie zabudowa jest rozdrobniona i występuje sporo przysiółków.
Cechy budownictwa ludowego
Na terenie całego województwa dominują dwa rodzaje budownictwa:
teren północno-zachodni czerpał inspiracje z Mazowsza,
pozostały obszar – źródło inspiracji: Małopolska.
W większości przypadków były to zagrody złożone z wielu budynków, które były ustawione w formie podkowy. Domy z reguły usytuowane były w sposób kalenicowy. Równolegle do działki, w jej głębi stała stodoła, obok obora i stajnia. Ustawiano je szczytowo, z reguły pod jednym dachem (akty prawne do egzaminu na uprawnienia budowlane). Z kolei na południe od Kielc bardziej popularne były zagrody, gdzie chałupę ustawiano szczytowo. Z reguły łączono ją z częścią inwentarską, a budynki gospodarcze pełniły wiele funkcji. Tutaj również obora i stodoła były pod jednym dachem.
Dla biedniejszych ludzi charakterystyczne są zagrody jednobudynkowe. Można takie znaleźć w okolicach Pińczowa, Jędrzejowa czy Włoszczowy, a także miejscowości lokowanych pod koniec XIX wieku, szczególnie pod Kielcami. Bardzo rzadko stawia się zagrody wokół. Zwykle właścicielami takich zagród byli bogaci gospodarze. Można je spotkać np. w Górach Świętokrzyskich i południowej części województwa.
Drewno było podstawowym budulcem. Wykorzystywano je do konstrukcji zrębowych. Takie konstrukcje wiązano na „rybi ogon”, od czasu do czasu na „obłap”. W pasie lessowym popularna była konstrukcja sumikowo-łątkowa, oprócz budynków o plecionych ścianach (programy do uprawnień budowlanych).
Jak widać dominowały budynki wiejskie zagrodowe i przemysłowe. Widać to po sporej ilości budynków, które się zachowały. Jednak zauważono, że jest ich coraz mniej. Niestety nie kontynuuje się już tradycji budownictwa wiejskiego.
